Co zrobić, kiedy dziecko bije, krzyczy, skarży … ?

„Dziecko chce być dobre. Jeśli nie umie – naucz, jeśli nie wie – wytłumacz, jeśli nie może – pomóż.” (Janusz Korczak)

Istnieje różnica między dzieckiem agresywnym a takim, które w sytuacji dla niego “trudnej” stosuje takie rozwiązania, które ogólnie możemy nazwać zachowaniami agresywnymi.

Za agresywne uznaje się dziecko, które wywołuje konflikty, bije inne dzieci czy skarży na nie, przezywa, przedrzeźnia, wyśmiewa, niszczy przedmioty, męczy zwierzęta. Wszystkie wymienione czynności agresywne cechują się uszkodzeniem lub wyrządzeniem komuś krzywdy, zadaniem cierpienia. Mówi się, że dziecko zachowuje się agresywnie, jeśli jest aroganckie w stosunku do dorosłych lub rówieśników, brutalnie narzuca innym swoje zdanie lub formy zabawy; jeśli w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, przedmiotów, zjawisk.

    Sytuacyjne poszarpywania się dzieci, występujące od czasu do czasu lub wybuchy złości, często są normalnym zachowaniem wśród dzieci i nie można traktować ich jako symptomów agresywnych zaburzeń zachowania. Granice są przekroczone tam, gdzie występuje intensywność tego typu zachowań, częstotliwość oraz nieproporcjonalność wybuchu do bodźca, lub jeżeli dziecko rozwiązuje swoje konflikty z otoczeniem posługując się agresją w sposób nawykowy i nie próbuje rozwiązać swych problemów w inny sposób.

    Mówiąc o zachowaniach agresywnych należy brać pod uwagę dwie formy agresji: fizyczną i werbalną.

Agresja fizyczna – to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. Takie dziecko bije inne dzieci, kopie, gryzie, drapie, rzuca się z pięściami, zabiera cudze rzeczy itp.

 

Agresja werbalna – to sytuacje, w których dziecko nie wchodząc w bezpośredni kontakt fizyczny z osobami i przedmiotami powoduje, że cierpią np. wyśmiewa je, czyni aroganckie uwagi, przezywa, przeklina, skarży, grozi pobiciem, straszy, jest złośliwe, krzyczy.

Agresja może być kierowana, gdzie w sposób otwarty dziecko dokucza innym oraz niekierowana, w której „agresor” woli ukrywać swoje działania.

    Mówi się również o niewerbalnych formach agresji. Są to na przykład: przedrzeźnianie, robienie min, pokazywanie języka oraz różnego typu brzydkie gesty mające zranić inną osobę. Tego typu niewerbalne komunikaty są bardzo raniące i w ich efekcie dochodzi do jawnych konfliktów między dziećmi.

    Wskutek działania hamulców (strach przed karą, obawa przed konsekwencjami), skłonności agresywne są nieraz tłumione i ulegają przemieszczeniu – manifestują się w formie wrogich myśli lub pragnień.

    Agresja instrumentalna – dochodzi do niej wtedy, gdy dziecko wybiera taki sposób zachowania, dzięki któremu może uzyskać jakąś korzyść, osiągnąć zamierzony cel np. odepchnięcie innego dziecka od pożądanej zabawki lub wywołanie gniewu rodziców, nauczycieli i skierowanie go na kogoś innego czy wzbudzenie współczucia a w konsekwencji zyskanie ustępstwa w jakiejś innej sprawie. Przyczyną tej agresji może być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyższości czy nadzwyczajnych przywilejach. Tego typu zachowania agresywne mogą się utrwalać, jeśli dziecko dopnie swego a dorośli będą nadal bezmyślnie realizować cele jakie sobie dziecko postawiło.

 

    Agresja naśladowcza – stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa zachowań agresywnych, zgodnie z oglądanym wzorcem z najbliższego otoczenia. Najważniejszym źródłem informacji o możliwych sposobach zachowania w stosunkach międzyludzkich – są rodzice. Modelem bywa też zachowanie kolegów sąsiadów, mogą to być również niewłaściwe filmy, książki itp.

    Agresja frustracyjna – bywa konsekwencją wieloletnich powtarzających się sytuacji frustracyjnych, którym z reguły towarzyszą negatywne stany emocjonalne- gniew, złość, wściekłość. Frustracja ta może być spowodowana niezaspokojeniem potrzeb dziecka. Szczególnie chodzi tu o:

• blokadę potrzeby afiliacji (związków uczuciowych) poprzez oziębłość uczuciową rodziców, brak z ich strony objawów serdeczności i życzliwości, nadmierną surowość oraz stosowanie kar fizycznych;
• blokada potrzeby uznania społecznego – jest wynikiem zbyt częstego upominania dziecka, wytykaniem jego wad i braków, częstym porównywaniem go z wzorowo zachowującymi się innymi dziećmi.
• blokada potrzeby samodzielności – wywołana jest zbytnim ograniczeniem inicjatywy dziecka, wyręczaniem go przez rodziców przy wykonywaniu najprostszych czynności oraz stosowaniem zbyt rygorystycznych zakazów i nakazów .

Dlaczego agresja?

    Nie możemy lekceważyć przejawów agresji, powinniśmy wnikliwie analizować konflikty między dziećmi. Dzieci przebywające w grupie muszą uczyć się zasad zgodnego współżycia. Konflikty „rodzą się” i „wybuchają” z różnych przyczyn, są bowiem nieodłączną częścią naszego życia, ale ważne jest abyśmy wiedzieli co jest ich przyczyną.

    Jakie są zatem przyczyny agresji wśród dzieci? Co powoduje zaburzenia ich prawidłowego rozwoju?

Najczęstsze przyczyny zachowań agresywnych u małych dzieci:

• Początek szkoły – dziecko, które przekracza pierwszy raz progi szkoły napotyka na różnorodne trudności, jakie niesie ze sobą zmiana środowiska. Niestety nie każde dziecko potrafi pokonać je w sposób łagodny. Dziecko czuje się wówczas zagrożone. Wszystko wokół niego jest nowe, obce i nieznane. Lęk sprawia, że dziecko broni się przed zmianą warunków i na zaistniałą sytuację reaguje różnie: płaczem, krzykiem, agresją. Wywołuje to trudności wychowawcze, wśród których największą grupę stanowią konflikty. Prowadzą one do uzewnętrzniania dziecięcych przeżyć w postaci bójek, przezwisk, plucia, gryzienia kolegów, skarżenia, niszczenie cudzej pracy, zabierania zabawek, kłótni. Dzieci zachowują się impulsywnie, gdyż nie znają alternatywnych zachowań, takich jak wycofanie się lub pertraktowanie. Na nauczycielach i rodzicach dzieci spoczywa więc obowiązek nauczenia dzieci rozpoznawania własnych emocji, radzenia sobie z tymi emocjami i ugodowego rozwiązywania konfliktów.
• Brak jasnych zasad i norm, uleganie dziecku – czasami nie zwracamy uwagi dziecku, kiedy robi coś źle, myśląc, że samo to odkryje. Ale małe dzieci potrzebują wsparcia dorosłych i nie można zostawić ich samych z kłótniami, konfliktami i rywalizacją. Jasno określone normy i zasady budują bezpieczeństwo wokół dziecka. Pobłażliwość rodziców czy wychowawców, brak treningu do życia z zasadami, może być źródłem przemocy. Dorosły, który nie stawia wymagań, nie odmawia, nie wyraża opinii, nie wymaga też tego od dziecka. Dziecko naruszając zasady nie ponosi konsekwencji. Takie dziecko stoi na stanowisku „ja chcę, więc muszę to dostać” i gdy znajdzie się w sytuacji ograniczającej jego swobodę, będzie agresywnie naruszało te zasady.
• Brak rodzinnego ciepła i czasu dla dziecka – zauważamy niestety coraz częściej niewystarczający, a niekiedy drastycznie mały udział rodziców w procesie wychowawczym, podczas kiedy to właśnie rodzina w największym stopniu wpływa na rozwój emocjonalny i psychiczny każdego dziecka. Dorośli coraz mniej czasu poświęcają wychowaniu dzieci, których potrzeby psychiczne pozostały niezmienione. One jak zawsze oczekują od rodziców akceptacji, poczucia bezpieczeństwa, miłości i ciepła. Jeśli tego kontaktu jest za mało, dziecko przestaje czuć się kochane i chronione, rodzą się problemy natury emocjonalnej. Aby uniknąć przeżywania smutku i żalu, staje się agresywne i złe na cały świat.
• Kryzys rodzinny – wtedy, gdy rodzice nie mogą porozumieć się ze sobą lub się rozstają, to zazwyczaj zapominają o dziecku lub przeciwnie staje się ono kartą przetargową. Dziecko zaś jest wówczas zdezorientowane, czuje się zagrożone, zaniedbane, opuszczone. W konsekwencji reaguje agresją poza domem np. w szkole.
• Pojawienie się młodszego rodzeństwa – rodzice wtedy częściej strofują dziecko, oczekując od niego nagle dorosłości. Starsze dziecko odczuwa zazdrość, naglą utratę swojej pozycji w rodzinie i sercu rodziców.
• Oglądanie nieodpowiednich programów TV i stosowanie niewłaściwych gier. Każda scena zawierająca agresję jest trudna do przyjęcia przez dziecko i powoduje uraz. Występuje wyraźny związek między odbiorem agresji prezentowanej w telewizji lub grach komputerowych a zachowaniem dzieci.       Obcowanie ze scenami przemocy, agresji powoduje zobojętnienie na te bodźce i stają się one źródłem modelowania zachowań antyspołecznych wywołując reakcję agresji u widzów.

    Co robić?

Każde agresywnie zachowujące się dziecko potrzebuje pomocy. Każdorazowe karanie za złe zachowanie powoduje tylko, że dziecko gromadzi w sobie napięcie, dając mu upust gdzie indziej. Nie istnieje agresja bez przyczyny, zawsze jest powód do zachowania agresywnego. Aby skutecznie przezwyciężyć agresję musimy zrozumieć jej przyczyny i dostosować do niej odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego.

1. Przede wszystkim należy wytyczyć jasne reguły postępowania, jednoznacznie określone w języku zrozumiałym dla dziecka lub wspólnie z nim ustalić zasady i normy postępowania. Powinno ono znać granice i być uprzedzone o konsekwencjach ich przekroczenia. Zawsze musimy dopilnować, aby dziecko poniosło konsekwencje swoje zachowania!!! Jeśli zapowiadamy, że skutkiem bicia siostry będzie nieoglądanie bajki, to nie możemy się z tego wycofać! Kiedy dziecko się uspokoi, możemy przeczytać mu bajkę (propozycje poniżej) i porozmawiać z nim o zachowaniach bohatera.
2. Dziecku trzeba mówić „co jest dobre, a co złe”, co pożądane, a co zabronione, tak wcześnie jak to możliwe, rozmawiać z nim na temat wartości cenionych wśród ludzi. Każdego dnia.
3. W domu musi panować atmosfera ciepła, życzliwości, akceptacji i zainteresowania sprawami dziecka. Jego potrzeby psychiczne powinny być bezwarunkowo zaspokojone; nie wolno zapewniać poczucia bezpieczeństwa i miłości tylko pod warunkiem spełnienia przez dziecko naszych oczekiwań.
4. Rodzice muszą być świadomi tego, że ogromny wpływ na psychikę ich dziecka ma telewizja. Dobrze jest, gdy programy telewizyjne oraz gry komputerowe są traktowane wybiórczo, a dzieci oglądają je wspólnie z rodzicami i prowadzone są na ich temat rozmowy.
5. W całokształcie oddziaływania na postawę społeczną dzieci, w dążeniu do zmniejszenia wśród nich konfliktów, nie można zapomnieć o literaturze dziecięcej. Przyczynia się ona w znacznej mierze do rozwoju wyobraźni, wrażliwości oraz więzi uczuciowej wśród dzieci. Literatura jest źródłem wielu dziecięcych marzeń o bohaterstwie i bohaterze, z którym się identyfikują. Dziecko odkrywa swoją najważniejszą postać i z nią się utożsamia.
6. Ulubione zwierzęta, królewny, rycerze, zabawki, zaczynają pełnić rolę wzoru, zarówno ze względu na wygląd jak też zachowanie i język. Dobre efekty przynoszą opowiadania, w których zwierzątka mają podobne problemy i konflikty jak dzieci. Dzięki bohaterom literackim, dzieci kształtują własne postawy moralne i normy postępowania. Dlatego właśnie literatura dziecięca odgrywa ogromną rolę w rozwoju i wychowaniu małego dziecka.
7. Godny polecenia jest np. „Cudaczek Wyśmiewaczek” Julii Duszyńskiej, gdzie w abstrakcyjny sposób krytykowane jest złe zachowanie. Inna wartościowa książka to: „Bajki, które pomagają dzieciom – opowieści, które uzdrawiają, pocieszają i dodają odwagi” Cornelii Nitsch. Jest godna polecenia z uwagi na ważne treści dotyczące rodziny, uczuć, przyjaźni, bólu, a także z racji zawartych wskazówek metodycznych dla rodziców. Bohaterami tych bajek są zwierzęta.
8. Należy pamiętać, aby w miarę możliwości po wysłuchaniu bajki czy opowiadania dziecko miało okazję aby wyrazić swoją opinię na temat postępowania bohaterów, nazwania własnych uczuć i emocji, jakie mu towarzyszyły podczas słuchania.
9. Godne uwagi jest zastosowanie muzykoterapii jako środka leczniczego wobec dzieci z zaburzeniami zachowania. Do ćwiczeń relaksacyjnych należy dobrać taką muzykę, która pozwoli odreagować stres i pozbyć się stanów lękowych. Przez trafnie dobrane tempo muzyki możemy regulować emocje dzieci – nadmierne pobudzenie niwelować wolniejszą i wyciszoną muzyką, stany pasywnych postaw – pobudzać muzyką głośniejszą i bardziej dynamiczną.
10. Zapewnienie dziecku odpowiedniej ilości ruchu – czasami agresja rodzi się z powodu nagromadzonej energii, która musi znaleźć ujście. Szczególnie wskazany jest ruch na świeżym powietrzu, ponieważ dotlenienie organizmu poprawia samopoczucie i ogólną kondycję dzieci, a przy tym radość i śmiech rozładowuje napięcia, wprowadza ciepłą, pełną zabawy atmosferę, jednoczy z innymi dziećmi.

Zachęcam do przeczytania również: https://spdavinci.pl/prosba-dziecka-czyli-20-przykazan-dla-rodzicow/

Na podstawie:

1. J. Danielewska „Agresja u dzieci – szkoła porozumiewania”, WSiP , Warszawa 2002
2. J. Grochulska „Agresja u dzieci”, WSiP, Warszawa 1993

Katarzyna Sieniawska