Jedną z częściej stosowanych metod w pracy z osobami ze spektrum autyzmu czy przejawiającymi trudne zachowania jest terapia behawioralna. Polega ona na teorii uczenia się, wzmacnianiu pożądanych zachowań przy jednoczesnym wygaszaniu tych nieprawidłowych. Metoda ta wykorzystywana jest także w celu rozwoju komunikacji i po to, by doskonalić zdolności językowe. Dzięki niej można pracować nad poprawą koncentracji uwagi, a także nad rozwojem umiejętności poznawczych oraz społecznych. Terapia opiera się na trzech podstawowych zasadach, a mianowicie:
- zasada małych kroków,
- zasada stopniowania trudności,
- zasada stosowania wzmocnień.
Warto zauważyć, że terapia behawioralna to całościowe podejście wpływające na zarówno na dziecko, rodziców, szkołę jak i całe otoczenie, natomiast kluczowa jest analiza behawioralna. Przedmiotem zainteresowania są widoczne zachowania, a najważniejszym aspektem jest diagnoza określająca rozwój dziecka i nieprawidłowości, a także cele i wzmocnienia. Podstawowym celem terapii behawioralnej jest rozwój występujących rzadko lub wcale pożądanych i właściwych zachowań, redukowanie zachowań nieprawidłowych oraz utrzymanie skutków terapii i rozszerzanie występowania prawidłowych wzorców na różne środowiska. Skupia się przede wszystkim na tym, jak otoczenie, zachowania innych i bodźce zewnętrzne wpływają na zachowanie człowieka. Zaletą tejże metody jest nastawienie na wprowadzanie zmian, wpływ na samokontrolę i samoświadomość oraz stosunkowo krótki czas trwania. Bazuje ona na relacji terapeuty z uczniem, co pozwala na skuteczniejsze podejście do pracy. Terapeuta stosuje głównie wzmocnienia pozytywne, czyli dziecko jest chwalone za każdym razem bezpośrednio po wystąpieniu pożądanego zachowania. Istotne jest by robić to systematycznie, i by zawsze były to wzmocnienia pozytywne. Występują cztery rodzaje wzmocnień:
- Pierwotne, np. jedzenie i picie;
- Wtórne, to np. żetony;
- Stymulujące – zabawki;
- Socjalne, czyli pochwały, uściski.
Nagradza się zawsze w zauważalny sposób, nie można wzmacniać negatywnego zachowania. Te są wygaszane poprzez brak przywileju. Najważniejsza jest systematyczna praca z dzieckiem i nauka umiejętności wykonywania podstawowych poleceń. Należy pokazać jak powinno się uczyć. Pomocne może być zastosowanie kontraktu behawioralnego. Określa się w nim prawa ucznia, sposoby reagowania w sytuacjach trudnych, umówione wcześniej z rodzicami konsekwencje nieprzestrzegania zasad oraz przywileje – za właściwe zachowanie. Kontrakt zawiera również informacje w jaki sposób nauczyciele będą postępować wobec ucznia i jego zachowań trudnych, a także zobowiązania rodziców do pracy w domu. Umowę sporządza się na określony czas, obserwując ucznia można ją modyfikować i dostosowywać do bieżących potrzeb dziecka.
Terapia behawioralna to podejście bardzo intensywne, wczesna terapia może pozwolić na szybkie i skuteczne nabycie umiejętności, utrwalenie pozytywnych nawyków oraz uniknięcie utrwalenia tych niewłaściwych zachowań. Najważniejszymi korzyściami płynącymi ze stosowania terapii behawioralnej są:
- redukcja niepożądanych zachowań, wzmocnienie pożądanych,
- uczenie się pozytywnych zachowań oraz rozwijanie ich,
- uczenie zdolności samoobsługowych,
- doskonalenie umiejętności poznawczych, takich jak pamięć, uwaga, spostrzeganie, logiczne myślenie,
- rozwijanie zdolności społecznych, czyli zawieranie znajomości, zadawanie pytań,
- słuchanie, wyrażanie emocji i adekwatne reagowanie na krytykę.
Głównym zadaniem terapeuty jest kształtowanie zachowań pozytywnych, które wpłyną na rozwijanie się u dziecka niezależności, a także skuteczne funkcjonowanie w środowisku.
Aleksandra Piórecka – pedagog specjalny, terapeuta
